De rechtvaardige oorlog, bestaat die?

11-03-2022

De invasie in Oekraïne door Russische troepen op 24-02-2022 is niet alleen bedreigend voor de wereldvrede, maar doet ook heel wat vragen rijzen van morele aard. Daarvan is de bovenstaande vraag misschien wel de voornaamste. Het antwoord hierop is onvermijdelijk dubbelzinnig: ja, maar grotendeels nee. In een oorlog zijn immers verschillende partijen betrokken en hun motieven kunnen uiteraard niet allen (even) rechtvaardig zijn. Meestal ligt de grootste morele schuld bij één ervan en soms zelfs bij derden, die zelf niet deelnemen aan het conflict, maar er bepaalde voordelen uithalen. Een goed voorbeeld hiervan zijn de wapenfabrikanten (*), die conflicten nodig hebben voor hun grootschalige lucratieve handel. In veel gevallen is de toegang tot schaarse of dure grondstoffen het verdoezelde hoofddoel van militaire aanvallen. Daarnaast bestaan er ook rechtmatige motieven, zoals zelfverdediging of doorslaggevende veiligheidsoverwegingen.

Veel oorlogen werden gevoerd in naam van God of heidense goden, maar dat waren per definitie voorwendsels, want de ene en ware God wil vrede tussen de mensen en andere goden zijn artificiële bedenksels van priesterkasten, sjamanen, enz. Het antwoord is in zulke gevallen dus steeds negatief. De catechismus van de Katholieke Kerk somt vier strenge morele voorwaarden op die gelden binnen het kader van “wettige zelfverdediging door de militaire macht”:

– Dat de schade die door de aanvaller wordt toegebracht van blijvende aard, belangrijk en vaststaand is.

– Dat alle andere middelen om de schade een halt toe te roepen onuitvoerbaar of ondoeltreffend gebleken zijn.

– Dat er een ernstig vooruitzicht is op een goed resultaat.

– Dat het gebruik van wapengeweld geen grotere kwalen teweegbrengt dan het kwaad dat men wil uitschakelen. Hierbij moet men in het bijzonder rekening houden met de vernietigingskracht van moderne wapens.

De Catechismus bevestigt dat “Wie zich als militairen ten dienste stellen van het vaderland, zijn dienaren van de veiligheid en de vrijheid der volkeren. Als zij hun taak plichtsgetrouw vervullen, leveren zij werkelijk een bijdrage tot het welzijn van de natie en de handhaving van de vrede”.  Deze principes lijken juist en goed geformuleerd, maar het valt niet te ontkennen dat zij – zoals alle principes – een theoretisch karakter hebben en dat hun toepassing tot zeer uiteenlopende conclusies en interpretaties kan leiden. Daarenboven gaat het niet alleen over de doelstellingen en oorzaken van conflicten, maar ook over de manier waarop zij uitgevochten worden. Zoals gezegd, zijn daar niet alleen de strijdende partijen bij betrokken, maar veelal ook derden. In het huidige Russisch-Oekraïens conflict komt dit heel pertinent tot uiting.

In onze media, meer bepaald in het weekblad Knack, kwam die wezenlijke complexiteit onlangs aan bod in twee tegenstrijdige artikelen, geschreven door twee bekende Vlaamse intellectuele denkers. Het eerste, van 04-03, kwam van Mark Van de Voorde (1), met als titel “De vredesbeweging zou wapenleveringen aan Oekraïne moeten steunen”. Op 09-03 kwam de repliek van Gerard Bodifée (2) onder de titel “Wie wapens levert, is medeplichtig”. M.V.d.V. is lid geweest van de vredesbeweging Pax Christi, maar ondervindt nu een intern conflict tussen zijn principiële geweldloosheid en zijn morele verantwoordelijkheid. Zijn vraag is of een volk dat onder de voet wordt gelopen door een misdadige agressor niet geholpen mag worden door wapenleveringen. Hij komt tot de conclusie van wel, via een redenering die ik enkel kan bestempelen als eenzijdig en kortzichtig. Een vredesbeweging die niet tot dezelfde conclusie komt als hij, is volgens deze schrijver zonder meer “medeplichtig aan schuldig verzuim”. Als men die redenering consequent doortrekt, zou Pax Christi steeds een arsenaal aan wapens in stock moeten hebben, om die uit te delen aan aangevallen bevolkingen.

In zijn redenering laat hij zich inspireren door de lutherse theoloog Dietrich Bonhoeffer, die via de Bergrede van Christus tot de conclusie kwam dat hij moest deelnemen aan een complot tegen Hitler. Hoe dit te rijmen valt met Christus’ woorden “Als men je slaat op de rechterwang, biedt dan ook de linker aan”, “Bemin uw vijand”, ‘Wie met het zwaard omgaat zal ermee vergaan”, moet de lezer verder zelf uitmaken. Bovendien worden hier twee handelingen vergeleken die van een heel andere aard en grootteorde zijn. De deelname aan een complot is een rechtstreekse interventie waarbij men zijn eigen hachje waagt. Men kan het beschouwen als een heroïsche gok. De levering van wapens aan een van de partijen is een onrechtstreekse deelname aan een conflict waarin men zich verder afzijdig wil houden, maar waarin men op termijn wel kan meegezogen worden. Dit lijkt onschuldiger dan de eerste interventie, maar kan in de praktijk leiden tot een onoverzichtelijke uitbreiding van het geweld. Het tast daarenboven onvermijdelijk de geloofwaardigheid aan van het pacifistisch ideaal. Maar het ergste van al is dat het helemaal geen zekerheid biedt voor een vermindering van het menselijk leed, integendeel.

Tot een gelijkaardige conclusie komt Gerard Bodifée, alhoewel hij ook toegeeft dat geweldloosheid nooit een absoluut principe kan zijn. Beheerst en doordacht geweld kan soms noodzakelijk zijn, in zover het evenredig is, er geen andere oplossing is en er uitzicht is op een verbeterde situatie. G.B. stelt dat men een duidelijk onderscheid moet maken tussen rechtstreeks geweld tussen personen en conflicten tussen staten. In het laatste geval zijn “burgers slachtoffers van wat duistere machtsmechanismen uitvoeren”. Hij citeert de Franse vredesactivist Jean Goss die, ondervraagd over zijn ervaringen in W.O.II, toegaf dat “hij zich nooit zal kunnen bevrijden van de schaamte en de wroeging tegenstanders gedood te hebben, omdat hij beseft daarbij niet de schuldigen getroffen te hebben, maar onschuldige pionnen in het meedogenloze spel dat door anderen gespeeld wordt”.

“Elke oorlog, zonder uitzondering, zet mensen aan tot wreedheid, wraak en wekt een ‘killing instinct’ dat elk moreel en rationeel besef uitsluit”. Op de vraag wat landen kunnen doen die niet rechtstreeks bij de oorlogsgruwel betrokken zijn, is zijn antwoord duidelijk: “water, niet olie op het vuur gooien”. Wapens leveren leidt automatisch tot medeplichtigheid, want “de oorlog zelf is het grootste kwaad, altijd een groter kwaad dan het onrecht dat de aanleiding van het conflict was”. De strijd moet stilgelegd worden door de aanvoer van wapens af te snijden. Van onze kant, willen we hieraan de volgende opmerking toevoegen: De wapenindustrieën van Oost en West zullen deze uitspraak van G.B. zeker niet beamen, maar het is niet door hen nog rijker te maken dat we het ideaal zullen bereiken dat in vier talen gegrift staat in het vredesmonument te Diksmuide: “Nooit meer oorlog”.

G.B. stelt dat België als wapen producerend land een enorme verantwoordelijkheid heeft. Ons land huldigt in theorie het standpunt dat er geen wapens geleverd worden aan landen in oorlog en dat is prijzenswaardig. Maar hij acht het zeer ontmoedigend dat het publiek, de overheid en de commentatoren zich laten meeslepen met de oorlogsretoriek en de strijdlust die in heel West-Europa de kop opsteekt. Wij geven hem overschot van gelijk en hopen en bidden dat met kalmte en bedachtzaamheid de enige mogelijke weg zal bewandeld worden waarop oorlogen voorgoed beëindigd kunnen worden: wapenstilstand, diplomatiek overleg en evenwichtige akkoorden.

Laten we ons onthouden van stoere maar slecht doordachte verklaringen en daadwerkelijk de vrede bevorderen door onze christelijke plicht te vervullen van hulp aan de slachtoffers van de onrechtvaardigheid die elke oorlog is: de vluchtelingen, de uitgehongerden, de gekwetsten. En bovenal: laten we het machtigste wapen ter wereld inzetten, het gezamenlijk gebed, in dit geval met de woorden “Heer, geef ons de vrede”.

IVH

(1) Mark Van de Voorde is een Vlaams journalist, die woordvoerder was van het bisdom Brugge, hoofdredacteur van Kerk en Leven en adviseur van CD&V politici. Hij publiceerde heel wat maatschappelijk-religieuze werken en is actueel nog columnist in verscheidene dagbladen, tijdschriften en op twee sites: katholiek.nl en kerknet.be. Het is niet de eerste maal dat hij zich laat verleiden tot ondoordachte zogenaamd progressieve uitspraken (een kenmerkend euvel binnen heel wat actuele intellectuele kringen).

(2) Gerard Bodifée is een Vlaamse astrofysicus die zich ook profileerde als christelijk geïnspireerde filosoof, met een uitgebreide filosofische en wetenschappelijke bibliografie. Hij is columnist voor De Standaard en de VRT. Hij sprak zich formeel uit tegen abortus en euthanasie en pleitte voor het recht van kinderen op ouders van beide geslachten. Voor dit laatste kreeg hij van de Holebifederatie in 2006 de homofobieprijs. Van onze kant spreken wij onze waardering uit voor de diepzinnigheid, onafhankelijkheid en juistheid van vele van zijn inzichten.

(*) Toegevoegde nota: In de aanloop van het conflict in Oekraïne zijn de winstmarges van de wapenfabrikanten (inzonderheid deze van de VS) aanzienlijk gestegen. Zie o.a.: https://businessam.be/hoe-s-werelds-wapenfabrikanten-stilletjes-miljarden-verdienen-aan-de-oorlog-in-oekraine/