26-08-2015
Terwijl ik in mijn hangmat genoot van de rust van onze tuin en wachtte tot mijn ogen zich zouden sluiten voor een middagdutje – een van de stille geneugten waarop een gepensioneerde recht heeft – leek het mij even of de bloemen mij toelachten. Niet allemaal natuurlijk, want er waren er ook bij die de andere kant opkeken, maar ook zij droegen bij aan een gevoel van bijna volmaakte tevredenheid. Dat is harmonie, zo moet het zijn. Daar is immers weinig dat de unieke gratie van die ogenblikken kan overtreffen. We mogen vooral niet vergeten om daar intens dankbaar om te zijn.
Neem nu een luidruchtig spelend kindje waarover je als ouder of grootouder moet waken en dat in je huis alles op stelten zet. Het lawaai dat het maakt en de wanorde die het achterlaat kan je danig zenuwachtig maken. Maar als het er een tijdje niet meer is, dan overvalt je een gevoel van gemis en snak je a.h.w. naar de tekens van aanwezigheid van dat woelige nieuwe mensenleventje. Het lawaai vertelt je dat het goede longetjes en stembanden heeft en de wanorde is een teken van een gezonde nieuwsgierigheid in zijn leerschool van nieuwe ervaringen. Een van de mooiste kanten van een kindje is de spontaniteit ervan. Het heeft nog geen maskertje op en drukt op een naïeve wijze zijn emoties uit, zonder zich gelegen te laten aan onze wensen of verwachtingen. Dat is een van de redenen waarom kinderfoto’s steeds succes hebben en ons spontaan doen lachen.
We kunnen zelfs leren genieten van onze beperkingen, vooral door de wijze waarop we er tegenaan kijken. De meeste mensen beschouwen bv. een grotere gestalte als een pluspunt. Maar is dat wel terecht? Een kleinere lichaamslengte heeft een hele reeks voordelen, die gezamenlijk belangrijker kunnen zijn dan deze van een groter lichaam. De verwondingen bij een eventuele val zijn meestal minder erg, men kan zich bij gevaar gemakkelijker verschuilen in een kleine ruimte, men valt minder vlug op, de voedingsbehoeften zijn kleiner, de kleding is doorgaans goedkoper, … Tijdens de junglegevechten van de Vietnamese oorlog, waarbij de kleine Aziaten uiteindelijk zegevierden op de grotere, beter bewapende en goed doorvoede Amerikanen, speelde de cumulatie van zulke voordelen een belangrijke en misschien wel beslissende rol.
Ook zeer nadelige toestanden kunnen een of andere voordelige keerzijde hebben. Niemand van ons zal zich graag veroordeeld zien om de rest van zijn actief leven in een rolstoel te zitten. Dat was hetgeen Stephen Hawking overkwam. Maar ondanks het feit dat hij door zijn ziekte bijna volledig werd verlamd, groeide hij verder uit tot een van de meest vermaarde natuurkundigen. Het is goed mogelijk dat het feit dat hij bijna geen enkele lichamelijke activiteit meer kon uitoefenen zijn wetenschappelijke potentie heeft verhoogd. Het is een beetje vergelijkbaar met de vaststelling dat blinde mensen beter leren horen en voelen. Mensen die een langdurige gevangenisstraf uitzaten hebben gebruik gemaakt van de “verloren tijd” van hun vrijheidsberoving om zich bij te scholen of te vervolmaken in bepaalde specialiteiten. Karl May, die een succesvol schrijver van wild west avonturen werd, heeft op een schitterende wijze van die mogelijkheid gebruik gemaakt. Gelukkig hebben onze overheden dit goed begrepen en bieden zij in onze gevangenissen verschillende nuttige opleidingen aan.
Weten hoe en wanneer we kunnen, mogen of zelfs moeten genieten maakt deel uit van de christelijke “levenskunst”. Dat betekent niet dat voor een christen het najagen van geneugten een waardevol doel op zich is. Hij aanvaardt zowel de vreugde als het lijden dat het leven meebrengt, want hij weet uit de Bergrede dat alle lijden in zich de kiem draagt van de ultieme troost en zaligheid die God heeft voorzien voor wie in moeilijke omstandigheden gehoorzaam blijft aan Zijn wil. Als gevolg daarvan verschilt zijn evaluatie van zijn “levenskwaliteit” grondig van deze van iemand die God niet als zijn Schepper en Zaligmaker erkent.
Op de keper beschouwd bevat het leven van de mens enorme schatten aan potentiële genietingen. Neurologisch zijn het enkel signalen in onze hersenen die ons via opgewekte gevoelens vertellen dat we goed bezig zijn, dat we in een heilzame situatie vertoeven of dat we met iets te maken hebben dat ons geestelijk of lichamelijk welzijn bevordert. Zij maken deel uit van de informatie-uitwisseling die de meest essentiële factor is van al wat we als “leven” bestempelen. Vanuit een christelijke visie weten we dat God ons in zijn oneindige wijsheid en goedheid deze potentiële schatten heeft geschonken als compensaties of geneesmiddelen voor al wat er kan mislopen in ons leven. Veel van die schatten zullen we misschien nooit ontdekken en andere geraken soms vergeten; meer dan eens laten we ons ringeloren en ruilen we ze in voor ersatz geneugten. Het is daarom goed om hierover eens goed na te denken, zodat we de kansen die ze ons bieden maximaal zouden benutten.
Om een beter overzicht ervan te krijgen kunnen we beginnen met die schatten in te delen. Maar in de eerste plaats is het zonder meer van levensbelang dat we ze leren onderscheiden van de voornoemde ersatz geneugten. Deze laatste misleiden ons door dezelfde soort gevoelens op te wekken, alhoewel zij schadelijk zijn en heel dikwijls dominant of verslavend. In Bijbelse termen zijn het “verboden vruchten”. Enkele courante voorbeelden hiervan zijn: overmatig gebruik van suiker- of alcoholhoudende voedingsmiddelen, dwangmatig rookgedrag, systematisch beluisteren van muziek die gehoorschade kan bezorgen, lustbeleving via het bekijken van pornografie, buitenechtelijke of geperverteerde geslachtelijke pleziertjes, innemen van hallucinogenen, adrenalineverslaving, … Het behoort tot de onze menselijke opdracht om die valse geneugten te leren onderscheiden en te bestrijden, liefst dankzij een goede opvoeding, maar desnoods via opgelopen ervaringen, of de hulp van anderen.
Bij de ware en dus gezonde genietingen is er een belangrijk onderscheid tussen de externe en interne. De eerste zijn het gevolg van uiterlijke materiële prikkels, de tweede van interne geestelijke. Tussen beide zijn er veel interessante mengvormen. Er is ook een groot verschil tussen kortstondige genotervaringen en deze waarvan we nog een hele poos kunnen nagenieten. Externe genietingen behoren tot onze dagelijkse leefwereld, maar doorgaans ondergaan we ze grotendeels onbewust. Bv. als we eindelijk een plaatsje gevonden hebben op een overvolle tram, of als we een prettige ontmoeting hebben, of als we een frisse duik nemen bij warm weer. Interne genietingen zijn van nature meer verbonden met onze hersenen en bezetten dus automatisch een groter deel van ons bewustzijn. Dit kan geschieden als we plots de oplossing van een moeilijk vraagstuk ontdekken, of als we ons verkneukelen over bepaalde herinneringen of koddige ideeën van eigen makelij.
Een aparte plaats wordt ingenomen door godsdienstige geluksgevoelens, die het gevolg zijn van een zekere mate van eenwording met God, de Bron zelf van alle geluk. In de eerste plaats moeten we het hierbij hebben over de christelijke priesters, geestelijken en nonnen (in andere godsdiensten vindt men o.a. asceten en heremieten) die vrijwillig de keuze maken om zich sommige lichamelijke genietingen te ontzeggen, om beter tot God te kunnen naderen door Hem te loven en hun naasten te dienen met hun daden en gebeden. Op die manier voelen ze op aarde al in hun hart en ziel een vleugje van het door Jezus beloofde eeuwig geluk.
Meer flagrante voorbeelden vindt men bij sommige heiligen: zij konden zeer intens geestelijk genieten, ondanks ernstige lichamelijke klachten. Sceptici beschouwen dit als een vorm van godsdienstig masochisme. Zij kunnen zich niet inbeelden dat deze heiligen niet de pijn opzochten, maar dat voor hen het geluk van de geestelijke vereniging met Christus de prijs van de pijn meer dan waard was. In zeker opzicht kan men dit vergelijken met topsporters die hun pijngrens verleggen om het geluk te kunnen smaken van grote overwinningen. Ook in onze huidige maatschappijen, waarin fervente godsdienstbeleving steeds zeldzamer wordt, zijn er mensen die tijdens hun gebeden in een staat van geestelijke vervoering geraken. Dit is waarschijnlijk het geval met sommige bekende zieners of ziensters, maar ook in onze onmiddellijke omgeving kan men hiervan voorbeelden vinden. Zolang dit niet gepaard gaat met sensatiezucht of winstbejag, kan men zulke fenomenen als normale godsdienstige belevenissen beschouwen, die zelfs ieder van ons in bepaalde omstandigheden kan meemaken.
Ideaal is het “bewust” genieten, aangezien dit de intensiteit van het beleefde genot aanzienlijk vergroot. Wil men bv. ten volle genieten van een heerlijk wijntje, dan moeten we dit langzaam doen, de drank niet “naar binnen gieten”, maar langzaam op onze smaakpapillen laten inwerken. Willen we genieten van een mooi concert, dan moeten we ervoor zorgen dat we niet afgeleid worden door storend lawaai. Het genieten van een prachtig natuurlandschap, of een artistiek meesterwerk vergt een zekere mentale concentratie, die ons toelaat om de aanschouwde schoonheid of perfectie in ons op te nemen. Bewust genieten verondersteld ook een zekere mate van zelfbeheersing en het inzicht dat de beste geneugten deze zijn die we grotendeels spontaan of toevallig ondergaan en niet deze die we zelf hebben uitgelokt.
Uit het voorgaande kunnen we afleiden dat het verstandig gebruik van de geneugten die ons door God als toegelaten vruchten van zijn schepping werden geschonken, volledig past in een waarlijk christelijk leven. Misschien wel het mooiste voorbeeld hiervan ziet men bij jonge christenen die zich op hun huwelijk voorbereiden met de slagzin: “Ware liefde wacht”. Zij snakken naar het geluk dat hun lichamelijke vereniging hun zal bezorgen, maar zij zijn zich heel bewust hoe fragiel dat geluk kan zijn. Het ware huwelijksgeluk is namelijk slechts in beperkte mate gebaseerd op het lichamelijke genot dat hiermee gepaard gaat. Het wordt pas een volwassen genot als dit de waarachtige uitdrukking is van wederzijdse betrokkenheid en onvoorwaardelijke trouw. Het eerder kortstondige genot van de lichamelijke eenwording wordt aldus niet alleen verhevigd, maar ook vergeestelijkt en bestendigd, via duurzame herinneringen waarvan zij nog kunnen nagenieten, zelfs tot na de dood van een van hen.
Op godsdienstig vlak zien we ook andere tendensen die formeel in tegenspraak zijn met een positieve houding tegenover gezonde menselijke genotbeleving. In sommige godsdienstige richtingen slaat de balans om naar een overdreven reglementering van onze gedragingen, waarbij ook onschuldige genietingen tussen de “verboden vruchten” worden geklasseerd. Heel dikwijls vinden die regelingen hun oorsprong in bepaalde decreten die in het verleden door een toenmalige geestelijke autoriteit werden afgekondigd, met de bedoeling bepaalde excessen te bestrijden of de openbare gezondheid te vrijwaren. Tot die categorie behoren o.a. de verbodsbepalingen op bepaalde voedingswaren die in het verleden gevaarlijk konden zijn (bv. varkensvlees), maar die in de huidige omstandigheden geen problemen meer meebrengen. De zin van deze verbodsbepalingen is intussen volledig achterhaald, maar zij blijven voortbestaan alsof zij tot de essentie van een religie behoren. In sommige geradicaliseerde gevallen, zoals we die nu bij de IS en andere jihadisten meemaken, gaat dit waanzinnig ver, tot en met een verbod op het beluisteren van profane muziek, of de afbraak van antieke kunstwerken. Dit is uiteraard koren op de molen van al wie godsdienstige overtuigingen wil verdacht maken.
Als katholieken mogen we God dankbaar zijn dat we zulke excessen grotendeels achter ons gelaten hebben. Maar anderzijds moeten we erkennen dat in onze “welvaartsmaatschappijen” de slinger gaandeweg verder doorslaat naar een steeds grotere permissiviteit en het verwarren van geperverteerde verzuchtingen en wensdromen met fundamentele mensenrechten. De toekomst zal uitwijzen dat deze hedonistische strekkingen niet alleen schadelijk zijn voor ons geloofsleven, maar dat zij ook de kwaliteit van onze normale en rechtmatige genietingen aantasten.
IVH
Forumcatholicum 