Het Mysterie van de Vrije Wil

23-05-2022

Bedoeling en probleemstelling

Hebben wij een vrije wil? Voor nogal wat mensen, waaronder de schrijver van dit artikel, lijkt een positief antwoord evident, althans op het eerste gezicht. Maar als we de vraag verder onderzoeken, dan merken we dat heel wat anderen overtuigd zijn van het tegendeel, naar verluidt zelfs het overgrote deel van de huidige wetenschappelijke wereld. Het loont dus de moeite om na te gaan waarop hun mening is gebaseerd en of we onze spontane overtuiging best zouden herzien of, in de mate van het mogelijke, nuanceren.

Reeds geruime tijd was het mijn bedoeling over dit omstreden onderwerp iets te schrijven, aangezien de (al of niet vrije) wil een sleutelrol speelt (of lijkt te spelen?) in onze beslissingen en handelingen en bijgevolg ook belangrijk is voor de morele evaluatie ervan. Als mijn wil niet vrij is, ben ik dan nog verantwoordelijk voor mijn daden, of zijn die volledig te wijten aan factoren waarover “ik” zelf niet heb beslist, zoals aanleg, karakter, opvoeding, toevallige impulsen, neurale eigenheden, enz.? Wat kan de concrete betekenis nog zijn van het begrip “ik”, als mijn volledig optreden gedicteerd wordt door processen die op eigen houtje hun gang gaan en waarop dat subjectieve “ik” in feite geen controle heeft? Het antwoord kan verstrekkende gevolgen hebben op verschillende domeinen: juridische, religieuze, morele, maatschappelijke, psychologische, …. Het zou zelfs kunnen dat het deze domeinen zelf zijn die onze opvatting hierover beïnvloeden en dat we onbewust cirkelredeneringen hanteren.

De lezing van het vlot geschreven en verhelderende boek van de bekende Vlaamse filosoof Gerard Bodifee over de vrije wil (1), heeft mij geholpen om eindelijk mijn bedoeling in daden om te zetten – in de hoop hiermee een bijdrage te leveren aan de ontwarring of het doorhakken van deze vervelende gordiaanse knoop. Laten we om te beginnen nagaan hoe die knoop ontstond en waaruit hij bestaat, aan de hand van de inleidende hoofdstukken van het geciteerde werk. We stellen daartoe bondig enkele passages voor en begeleiden die met commentaren over de aangereikte vraagstukken.

De kern van het probleem

Op pag. 16 schetst de auteur de kern van het probleem: “Dieren en mensen handelen met het oog op een doel, zoals de waarneming en ervaring leren. Toch worden in de biologie, en zelfs in de psychologie, uitsluitend causale verbanden aanvaard als geldige wetenschappelijke verklaringen voor verrichte handelingen. Niet het doel, niet de intentie, alleen de oorzaak wordt geacht aan de oorsprong van de daad te liggen…” Causale verbanden liggen in het verleden, doelen richten zich naar de toekomst. Wetenschappelijk aanvaarde oorzaken worden gedefinieerd met strikte formuleringen en zijn gebonden aan onvermijdelijke vaststelbare gevolgen, terwijl doeleinden meestal vager en dikwijls abstracter zijn en ook niet met zekerheid bereikt zullen worden. Zij kunnen bezwaarlijk samen aan de oorsprong van onze daden liggen. Maar wat is dan de reden waarom “de wetenschap” in haar analyses en conclusies bijna uitsluitend met oorzaken rekening houdt, terwijl in de wetenschappelijke methodiek zelf het vooraf formuleren van geschikte doelstellingen doorgaans als een belangrijke vereiste wordt beschouwd? Mogen wetenschappelijke redeneringen principieel enkel causaal zijn? Of kleeft er een wetenschappelijk taboe op al wat met doelgerichtheid te maken heeft?

Natuurlijk kan men opperen dat ook doelstellingen altijd een oorzaak hebben. Dat is puur theoretisch misschien juist, maar op die manier belanden we haast onvermijdelijk in een onafgebroken reeks van oorzaken en gevolgen, die geen bruikbare wetenschappelijke eindresultaten meer oplevert. Er zou dan ook definitief moeten bewezen worden dat doeleinden zonder wetenschappelijk aantoonbare oorzaken onmogelijk zijn, iets wat m.i. niet haalbaar is. Een wereld die daaraan zou beantwoorden noemt men “deterministisch”. De auteur wijst ons op een bijkomend aspect hiervan: “In een deterministische wereld… worden alle uitspraken gedaan omdat ze noodzakelijk moeten gedaan worden. Wat onvermijdelijk gezegd moet worden, hoeft niet noodzakelijk ook waar te zijn… De slotsom is dat als determinisme tot de mogelijkheden behoort, niemand te betrouwen is.” Hieruit mogen we alvast afleiden dat een deterministisch wereldbeeld niet bepaald beantwoordt aan de hoop of verwachtingen van de meesten onder ons.

Voor wat betreft ons moreel besef en handelen zijn de gevolgen van een ontbreken van de vrije wil nog veel aanzienlijker. Zo lezen wij wat verder in het 2^e hoofdstuk: “Alleen vanuit zijn vrije wil kan de mens morele waarden erkennen en de morele verantwoordelijkheid voor zijn daden op zich nemen…” Deze vrije wil is niet zomaar een theoretische mogelijkheid of product van onze menselijke verbeelding. Hij maakt deel uit van de noodzakelijke driehoeksrelatie tussen wilsvrijheid, moraliteit en liefde voor leven en waarheid. Liefde kan immers enkel voortkomen uit een vrije wil en moet gericht zijn op leven dat waarachtig is, want hetgeen we echte liefde noemen richt zich niet op levenloze voorwerpen of vervalste toestanden. Het is ook gemakkelijk om in te zien dat een moraliteit zonder liefde even krachteloos is als een elektrische motor zonder stroom. Enkel in hun onderlinge interactie vormen deze drie immateriële maar fundamenteel belangrijke elementen een zinvol en vruchtbaar geheel.

Deze conclusie is geen filosofische spitsvondigheid, maar iets dat we met ons gezond verstand probleemloos uit onze persoonlijke ervaringen kunnen afleiden. Een goed voorbeeld hiervan is het ogenblik waarop een bruidspaar elkaar het ja-woord geeft. Ook zonder wetenschappelijke enquête is het evident dat als dat ja-woord van beide kanten met vrije wil is gegeven, gedragen wordt door echte wederzijdse liefde, in het volle besef van de morele verantwoordelijkheid die men neemt, levenslang geldig is en gericht is op – of openstaat voor het creëren en koesteren van nieuw leven, deze verbintenis de beste kansen op slagen heeft.

Ontstaan en verdere ontwikkelingen

We zouden nu geneigd kunnen zijn om daarmee deze discussie als grotendeels beslecht of irrelevant te beschouwen, maar dat is een misrekening. Het mysterie van de vrije wil ligt zeker niet in het feit dat wij hem niet aan het werk kunnen zien en op sommige cruciale ogenblikken zelfs haast “gewaarworden”, maar ligt in de intellectuele ongrijpbaarheid ervan. De oppositie tegen het idee van een vrije wil dateert al minstens van de Griekse oudheid. Zij komt bovendien niet enkel uit de wetenschappelijk/filosofische hoek, maar is ook springlevend in bepaalde religieuze gemeenschappen. In hoofdstuk 5 schetst Gerard Bodifee hoe het probleem ontstond toen de Griekse filosoof Democritus, die leefde op de overgang van de 5^e naar de 4^e eeuw v.C., op een moeilijk verklaarbare wijze had ontdekt dat het heelal uit niets anders bestaat dan willekeurig botsende atomen, hetgeen leidt tot een deterministisch totaalbeeld van de natuurlijke werkelijkheid. De auteur beschrijft bondig hoe de Grieks-Romeinse filosofische wereld daar een gesofisticeerd antwoord op vond, waardoor gedurende enkele eeuwen de aanvaarding van de menselijke vrije wil gevrijwaard bleef. Maar binnen de verschillende filosofische stromingen sluimerde de discussie hierover verder en vond tenslotte zelfs haar weg in religieuze kringen.

De intellectueel buitengewoon begaafde kerkvader Sint Augustinus (2) ging in zijn geschriften zeer diep in op deze kwestie. Hij ontwikkelde hierover een theologische synthese, waarin de almacht en voorzienigheid van God werd gecombineerd met de menselijke vrije wil en de zondeval. Met zijn geschriften bestreed hij succesvol zowel de deterministische aanhangers van Mani, als de volgelingen van Pelagius die sterk geloofden in de vrije wil, maar de erfzonde ontkenden. Aldus speelde deze grote wijsgeer een kapitale rol in de uitbouw van een volwaardige katholieke theologie, compatibel met de vroegste christelijke getuigenissen. Hij legde o.a. omstandig uit waarom er geen tegenspraak hoeft te zijn tussen het feit dat God de toekomst kent en onze mogelijkheid tot vrije wilsdaden. Een goede eeuw later zal de christen Boethius (3) in de gevangenis deze vraagstelling nog dieper filosofisch ontleden en eveneens tot de troostende zekerheid van een vrije wil komen.

Een millennium na de discussies tussen Augustinus en Mani ontbrandt de tweestrijd tussen voor- en tegenstanders van de vrije wil opnieuw. De protagonisten ervan waren de katholieke priester Erasmus (4) en de protestantse kerkhervormer Luther. Erasmus baseert zich in de eerste plaats op Bijbelteksten waarin er sprake is van een “keuze”. Een van zijn sterke argumenten ten gunste van de vrije wil is dat als er geen vrije wilskeuze bestaat en alles door God wordt bepaald (zoals Luther verkondigde) men moet concluderen dat God niet alleen onze goede, maar ook onze slechte daden bewerkstelligt. Er is dan ook geen reden meer waarom de mens nog aan een eindoordeel moet worden onderworpen.

Luther ziet het helemaal anders: de mens is verslaafd aan de zonde en heeft dus geen vrije wil. Zoiets zou bovendien Gods soevereiniteit tegenspreken. De menselijke wil kan enkel vrijgemaakt worden door Gods genade. De mens kan zelf niet kiezen voor de eeuwige zaligheid: als hij door Gods genade niet wordt verlost is hij gedoemd om slaafs de wil van Satan te volgen. Luther gaat zelfs zover om de aanname van een menselijke vrije wil een heiligschennende “vergoddelijking” van de mens te noemen. Voor hem heeft enkel God een soevereine wil, terwijl de mens alleen maar vrij is op het gebied van zijn dagdagelijkse beslissingen, nodig voor zijn levensonderhoud. Als de mens die bijkomstige vrijheid gebruikt om goede werken te doen, dan is hij daar uiterlijk vrij in, maar dat geeft hem geen innerlijke vrijheid. Die kan enkel door het geloof bekomen worden en enkel daarmee kan hij met Gods genade zijn eeuwige zaligheid bereiken.

Kritiek op Luther

Alhoewel Luther met zijn stellingname gebruik maakt van correcte basiselementen van de christelijke leer (zoals geloof, genade, Goddelijke soevereiniteit), leidt zij tot een nogal bizarre en defaitistische levensvisie. Het probleem ligt hem zowel in de onderlinge verhoudingen en de werking die hij toekent aan die geloofselementen, als in het negeren of ondergeschikt maken van belangrijke andere, zoals de Goddelijke barmhartigheid. Uit zijn betoog moet men concluderen dat God koudweg beslist wie van zijn schepselen in zijn Rijk wordt toegelaten, ongeacht hoe goed of slecht zij hun best deden. Volgens deze grote reformator redt enkel het geloof in God de mens uit zondeschuld en onvrijheid, maar hoe die geloofskeuze tot stand kan komen vanuit een onvrije wil is nogal raadselachtig.

Daarenboven volstaat volgens Luther een louter “formeel” geloof, terwijl de apostel Jakobus leerde dat “het geloof zonder de werken dood” is (Jak. 2, 14-26). Men kan zich ook de vraag stellen waarom God zonden zou vergeven, zonder dat er sprake is van berouw en bekering. Hoe kan een onvrije mens hiertoe overgaan, als God hem niet de bijzondere genade van dat vermogen schenkt? Maar waarom schenkt Hij dit voorrecht aan de ene mens en aan de andere niet? Leert het christendom niet dat God alle mensen liefheeft? Luther predikte over de “christelijke vrijheid”, maar bij nader toezien wordt daarmee bedoeld dat de christen zich verzoent met de bittere gedachte dat hij van nature een onvrije zondaar is, wiens lot grotendeels afhankelijk is van een onvoorspelbare goddelijke willekeur.

Nieuwe denkrichtingen

De hier beknopt weergegeven tweestrijd leert ons hoe de visie op de vrije wil de Europese wereld nog dieper verscheurde tijdens de grote omwentelingen die volgden op het seculariserend tijdperk van de renaissance. Daarin ontstonden nieuwe denkrichtingen die een periode van schisma’s en godsdienstoorlogen inluidden. Gedurende anderhalve eeuw (± van 1650 tot 1800 n.C.) zwengelde de impact van de nieuwe wetenschappelijke verworvenheden en wereldwijde ontdekkingen de verdeeldheid binnen en buiten het Europese christendom stelselmatig aan. Het geloof in de almacht en voorzienigheid van God maakte bij velen plaats voor het geloof in het onbeperkte potentieel van het menselijk verstand om alle problemen en vraagstukken op te lossen en de mensheid een paradijselijke toekomst te bezorgen. De aanhangers van deze denkrichtingen zagen zichzelf als “verlichte” geesten, eindelijk bevrijd van het juk van de “duistere” religieuze middeleeuwen. Hun periode wordt sindsdien de “Verlichting” genoemd. Men ontkent of vergeet doorgaans dat een aanzienlijk deel van hun wetenschappelijke kennis en intellectuele bagage de vrucht was van het “monnikenwerk” van gelovige christenen, niet zelden religieuzen. Als men de geschiedschrijving geen geweld aandoet, moet men erkennen dat het Europese christendom de aanzet en voedingsbodem is geweest van vruchtbaar en vrij wetenschappelijk onderzoek (enkele pijnlijke kerkpolitieke misverstanden, zoals de Galileo-affaire, daargelaten).

Daar duikt als een deus ex machina in ons discours het fascinerend woord “vrij” weer op. Hoeveel bloed is er al vergoten voor meer “vrijheid”? Wist het uitgebuite volk dat deelnam aan de Franse Revolutie goed welke “liberté” zij najoegen? Hadden de revolutionairen van hun “verlichte” leiders het verschil geleerd tussen interne en uiterlijke vrijheid? Beseften zij goed dat uiterlijke vrijheid tot niets dient als men innerlijk onvrij is? Dat men in een opgezweepte meute gemakkelijk de controle over het eigen zelfstandig handelen verliest en dus intern “onvrij” kan zijn, ook als men vrijheid beknottende gezagsdragers gevangen neemt of een kopje kleiner maakt?

Hoeveel mensen die met volle overtuiging de leuze “liberté, égalité, fraternité” hanteren, zijn tezelfdertijd overtuigd dat de idee van een vrije wil een achterhaald religieus concept is, dat onmogelijk kan samengaan met wetenschappelijke logica? De ongebreidelde wil tot vrijheid is in de menselijke geschiedenis al dikwijls een veelkoppig monster gebleken dat aast op alles wat ruikt naar een vrije wil. En toch zal die laatste nooit verdwijnen, zolang de mensheid bestaat. Waarom? Om hierop te antwoorden is het nodig om de fundamentele fouten te achterhalen in het mensbeeld dat langs vele kanalen in het moderne denken is binnen gesijpeld.

De moderne visies

In het tweede gedeelte van zijn boek introduceert Gerard Bodifee ons zo verstaanbaar mogelijk in de theorieën over dit onderwerp van enkele beroemde denkers. Die intellectuele grootheden hebben hun onuitwisbare stempel gedrukt op de zeer diverse basisconcepten van de huidige opvattingen. In een wereld waarin we permanent overspoeld worden met een stortvloed aan nieuwe inzichten en informatie, helpt dit enerzijds om individueel wat klaarheid te scheppen, maar zorgt het anderzijds voor onoverkomelijke ideologische barrières en veel onbegrip.

Zo verving de filosoof Spinoza (5) de Bijbelse God door een allesomvattende (of “pantheïstische”) oneindige godheid, waarvan de mens integraal deel uitmaakt. Het is een volledig rationele God die zich strikt aan mathematisch vastgelegde wetten houdt. Hij toont dus geen tekenen van een “vrije wil” en bijgevolg des te minder de mens, die nochtans wordt aangespoord de uiterlijke vrijheid na te streven. Voor wat de interne vrije wil betreft zit Spinoza dus grotendeels op dezelfde golflengte als Luther, maar voor het overige kan men hem klasseren als een “deïst”. Hij is een van de grondleggers van de verlichting en volgens sommigen zelfs onrechtstreeks van het moderne atheïsme. Hij was een groot voorstander van godsdienstvrijheid en een hoogstaande moraal, maar een vrije wil was daar geen vereiste voor.

We mogen hieruit alvast concluderen dat er een verband bestaat tussen de filosofische visies op God en de meningen over de vrije wil. Bij Spinoza maakte een mathematisch gedetermineerde God de idee van een vrij opererende wil onmogelijk, bij Luther was de allesbepalende “soevereiniteit” van God de grote struikelblok.

Overzichtelijk en met grote objectiviteit ontleedt Gerard Bodifee achtereenvolgens de meningen hierover van enkele van zijn toonaangevende voorgangers in de metafysica. Na Spinoza komen Kant, Schopenhauer, Maxwell, Bergson (6) en Carl Hoeffer aan de beurt, evenals de opinies van grote wetenschappers, zoals Einstein, het mathematisch genie dat de wetenschappelijke kijk op ruimte en tijd grondig veranderde. Dat is haast per definitie zware intellectuele kost, maar de auteur slaagt er goed in die zo verteerbaar mogelijk op te dienen. Schrijver dezes gaat niet beweren dat hij het, na een eenmalige grondige lezing, allemaal volledig heeft begrepen, maar tracht er alvast interessante conclusies uit te trekken en er enkele bedenkingen aan toe te voegen.

Een nogal voorspelbare conclusie is dat er over het algemeen een verband bestaat tussen het psychologisch profiel van de betrokken denkers en hun stellingnames. Een vrolijke persoonlijkheid zal gemakkelijker besluiten formuleren die optimistisch stemmen, terwijl een treurig individu bijna automatisch een somber wereldbeeld ontwikkelt. Er bestaan uitzonderingen, zoals de bon vivant Julien de La Mettrie, die tot de deprimerende conclusie kwam dat de mens een willoze machine is. Maar misschien vond deze filosoof in de onvrijheid van de wil een bevredigende uitleg voor een hedonistische levensstijl (?) In ieder geval kunnen theorieën over de menselijke wil moeilijk zelf beschouwd worden als vrije wilsuitingen, want zij worden haast onvermijdelijk gekleurd door karakter en gemoedsgesteltenis.

Kritiek op het verloop van de discussie

Meer in het algemeen is het moeilijk of zelfs onmogelijk om aan te tonen dat gelijk welke van onze uiterlijke handelingen uitsluitend of voornamelijk een uiting van onze “vrije wil” zou zijn. Voor de meeste hiervan zijn er redelijk gemakkelijk oorzakelijke verklaringen te vinden van neurale of biochemische aard (hormonen, pijnzenuwen, …), of omgevingsoorzaken die bv. stressverschijnselen, angst, hilariteit, … meebrengen (geluiden hebben bv. zowel op mensen als veel diersoorten spontane effecten; de woede van de ene zet zich vlug over op de andere, enz.) Als we die weg bewandelen, zoals dat in vulgariserende “wetenschappelijke” discussies dikwijls het geval is, dan zitten we volledig op het verkeerde spoor.

Een eerste reden lijkt mij dat men een begrip (de wil), dat geestelijk en dus abstract van aard is, inlast in causale redeneringen over fysische handelingen en materiële verschijnselen. Maar, zoals Gerard Bodifee terecht opwerpt, er is ook een probleem met de gebruikte methode, vermits de meeste van de gebruikte denkpistes ontstaan in een metafysisch kader gestoeld op onbewijsbare axioma’s (zoals een God die zich strikt aan zijn eigen natuurwetten houdt). Hij wijst een andere en veel zekerder weg aan: deze die vertrekt van objectieve natuurwaarnemingen. Daarmee zijn we het volledig eens, in de overtuiging dat al wat leven is zich fundamenteel onderscheidt van de dode materie, doordat het gedeeltelijk de oorzakelijkheid vervangt door eigen doelgerichtheid.

Een andere benadering

Belangrijk in deze controverse is dat we goed definiëren wat we zowel onder “wil” als onder “vrij” verstaan. Sprekend over een “vrije wil” lijken wij onbewust een pleonasme te gebruiken, want een niet vrije wil is eerder het resultaat van een verplichting, bv. een wet of een strafsanctie. De zuivere wil heeft per definitie geen dwingende oorzaak en is dus niet causaal, terwijl hij daarenboven alle richtingen uit kan. Als men beweert dat er geen vrije wil bestaat, dan betekent dit dat de mens hoogstens een heel gelimiteerde, onvrije wil heeft, zoals het dier. Op een gelijkaardige reducerende wijze kan men bv. ook de geestelijke wereld herleiden tot een verzamelnaam voor al wat we (nog) niet weten of begrijpen. Op die manier botst men op een scheidingsmuur die verdere discussies hierover bij voorbaat steriel maakt.

Men kan zich de facto geen ‘niet geestelijke’ zuivere wil inbeelden, maar die wil is wel het facet van ons ‘geestelijk zijn’ dat het dichtst bij onze lichamelijkheid aansluit, vermits hij geacht wordt rechtstreeks onze handelingen te kunnen dicteren. Zoals gezegd is deze dicterende wil a priori niet gebonden aan oorzaken, maar hij is dat wel aan voorwaarden, die door diezelfde interne vrije wil worden geschapen. Een van deze basisvoorwaarden is de ontwikkeling van zelfbeheersing op verschillende vlakken. In het religieus jargon noemen we dat “deugden”.

Een andere voorwaarde is de mogelijkheid tot zelfbeoordeling, iets wat slechts weinigen zullen ontkennen, alhoewel die faculteit moeilijk te verklaren is zonder beroep te doen op geestelijke of minstens “abstracte” principes. Om zichzelf moreel te kunnen beoordelen moet een persoon een vergelijking maken tussen twee interne beelden: een al of niet juist spiegelbeeld van zichzelf en een ideaalbeeld gestoeld op zijn diepste overtuigingen. De vergelijking tussen beide speelt zich af in wat het christendom “het geweten” heeft genoemd. Die introspectie geeft de wil de mogelijkheid tot een “keuze”: ofwel het zelfbeeld meer gelijkend maken aan het ideaalbeeld, ofwel alles laten zoals het is, ofwel een zelfbeeld cultiveren dat meer en meer verschilt van dat van de eigen overtuiging.

Daarin ligt de “vrijheid” van de wil en deze kan dus zowel een positieve als een negatieve keuze maken. Via waarnemingen kunnen we extern nagaan hoe dit zich intern bij anderen afspeelt, in het bijzonder tijdens de groei- en opvoedingsfasen van een kind. Maar ook de herinneringen aan onze eigen vroege levensjaren kunnen ons hierover een relevant zelfinzicht geven. Misschien zullen velen zich hun eerste leugen(tje) herinneren, bedoeld om zich uit een vervelende situatie te redden, maar die spontaan gepaard ging met een intern ongemak, dat ook wel “gewetenswroeging” genoemd wordt?

In een evolutionair kader, stelt zich de vraag over het verband tussen de onafhankelijke vrije wil van de zichzelf goed bewuste mens en de algemene “wil” tot zelfinstandhouding die men aan het werk ziet in alle levensvormen, op een creatieve maar individueel dwingende (en dus onvrije) wijze. Hij is de basis van de levenswetten, die o.a. de specifieke “instincten” van de diersoorten leiden. Wij zullen dit onderwerp naar best vermogen behandelen in onze rubriek “Creatieve Evolutie”.

Deze onvermijdelijk onafgewerkte overwegingen wil ik nu graag beëindigen met het mooiste voorbeeld van een vrije wilsuiting dat ik ken: de laatste woorden van Christus aan het kruis: “Vader, vergeef het hen, want ze weten niet wat ze doen” en “Vader, in uw handen beveel ik mijn geest”.

IVH

(1) Gerard Bodifee, De vrije wil, 2019, uitg. Sterck & De Vreese, Gorredijk, Nederland. ISBN 978 90 5615 536 0.

(2) Augustinus van Hippo (354-430 n.C.). Bekendste werken: Confessiones en De civitate Dei. Cf: https://forumcatholicum.com/de-belijdenissen-van-sint-augustinus/ .

(3) Boëthius (ca. 480-525 n.C.). Bekendste werk: Over de vertroosting der Wijsbegeerte (De consolatione philosophiae).

(4) Desiderius Erasmus (1467 of 1469-1536). Bekendste werk: Lof der zotheid.

(5) Benedictus de Spinoza (1632-1677). Werken: o.a. Cogitata metaphisica en Tractatus theologico-politicus.

(6) Henri-Louis Bergson (1859-1941). Voornaamste werken: Essai sur les données immédiates de la conscience, Matière et mémoire, L’Évolution créatrice en Les deux sources de la morale et de la religion. Hij was een van de bekendste verdedigers van het vitalisme, dat een geestelijke dimensie aanneemt voor elke levensvorm, hetgeen hij verwerkte in zijn visie op de evolutie. Onze rubriek “Creatieve Evolutie” heeft ongewild dezelfde titel als het hoofdwerk van deze zeer invloedrijke en godsdienstig geïnspireerde filosoof.